Gece Çalışması Esasları

4857 sayılı İş Kanunu’na göre zamansal olarak ‘’gece’’ 20:00’da başlayıp en erken 06:00’da biten ve her koşulda en fazla 11 saat süren zaman aralığıdır. Gece çalışması ve sınırları da bu tanım çevresinde şekillenmiştir. Gece çalışması en geç 20:00’da başlayıp en geç 06:00’da sona ermeli ve 7,5 saati geçmemelidir. Bu şartları sağlayan ve çalışma süresinin yarısından fazlası gece gerçekleşen çalışmalar İş Hukukuna göre Gece Çalışması olarak adlandırılır.

Gece Çalışmasında Esneklik Olan Durumlar?

Normal şartlarda işin ve işçinin niteliğine bakılmaksızın geçe çalışmasının 7,5 saati geçmesi yasaktır. Ancak kanunda bazı sektörlerde işin yapısı gereği esnekliğe izin verilmiştir. Turizm, özel güvenlik, sağlık hizmetleri ve petrol arama-araştırma ve sondaj faaliyetlerinde yer alan işçiler ancak yazılı onaylarının alınması şartı ile 7,5 saatin üzerinde gece mesai gerçekleştirilebilir.

Ancak işçi işe başlayacağı dönemde vardiyalı çalışacağını biliyorsa ve buna onay vermişse, iş sözleşmesinde yer almasa bile işçinin tekrar yazılı bir onay vermesine gerek yoktur. Ancak bilmiyorsa yazılı onay şarttır çünkü bu durum iş sözleşmesinde esaslı değişiklik anlamına gelir.

Gece Çalışmasında Kesin Yasaklar Nelerdir?

İş Hukuku, gece çalışmasında bazı sektörlere esneklikler getirdiği gibi bazı durumlara ise kesin yasaklar getirmiştir. Örneğin 18 yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin gece çalışmasında çalıştırılması şartlar ve koşullar ne olursa olsun kesinlikle yasaktır.

Ayrıca yasalar kadınlarında gece çalışması hususunda durumunu açıkça ifade etmektedir. Örneğin gebe olan kadın işçiler gebeliğin 24. haftasından doğuma kadar olan sürede kesinlikle gece çalışması altında çalıştırılamazlar, yeni doğum yaptıktan sonra doğumu takip eden 1 yıl içerisinde gece çalıştırılmaları yasaklanmıştır.

Ayrıca kadın işçiler gece çalışması kapsamında çalıştırılacaksa iş yeri hekiminden gece vardiyasında çalışmasında bir sakınca olmadığına dair sağlık raporu almadan çalıştırılamazlar.

Aynı zamanda bir iş yerinde işçilerin gece çalışması yapması için iş yerinin 24 saat faaliyet göstermek zorunda olması esastır. Yani iş yeri 24 saat faaliyet göstermek zorunda olan bir iş yeri değilse işçiler gece vardiyasında çalıştırılamaz.

Gece Çalışması Ne Sıklıkla Olabilir?

Gece çalışması usul olarak posta sistemiyle işler ve en fazla art arda 2 hafta olabilir. Yani bir posta gece çalışması yaptıysa (en fazla 2 hafta) sonraki hafta veya gece çalışması yaptığı 2 haftada gündüz çalışması yapması zorunludur. Bir postanın gece çalışması bittiğinde o dönemde gündüz çalışması yapmış olan postalardan birisi gece çalışmasına geçer ve aynı dönemde gece çalışması yapmış olan posta gündüz çalışmasına geçer. 24 saat için posta sayısı en az 3 tane olmak zorunda olmakla birlikte işveren gece çalışmasının yıpratıcı etkisini azaltmak için posta sayısını arttırarak çalışanların gece çalışması periyotlarını daha geniş zamana yayabilir.

İş Kanunu gece çalışmasına belirli esaslar çerçevesinde izin verse de bazen işveren tarafından işçiyi yıldırma ve mobbing amacıyla art arda gece vardiyası yazılır, çalışan ise bu duruma bir yere kadar dayandıktan sonra istifa eder. Neyse ki Yargıtay bu gibi durumlarda işçinin yanında olduğunu pek çok emsal karar ile kanıtlamıştır. İşçinin sürekli gece vardiyasında çalıştırılması durumunda iş sözleşmesinin işçi tarafından haklı sebeple feshi gündeme gelir ve işçi kıdem, ihbar tazminatlarıyla birlikte diğer tüm işçilik alacaklarını da almaya hak kazanır.

Gece Çalışmasında İşverenin Sorumlulukları Nelerdir?

İşveren yukarıda da belirttiğimiz gibi çalışanları posta sistemiyle çalıştırma veya yasalarca gece çalışması yapması yasak olan kişileri gece çalıştırması kapsamında çalıştırmamak gibi yükümlülüklere sahiptir. Bunların yanında işverenler gece çalışması vardiyalarını düzenleme ve önceden duyurmak zorundadır.

Söz konusu duyuruda gece vardiyası sayısına, işe başlama ve bitiş tarihlerine, vardiyalardaki işçilerin ad-soyadı bilgilerini, ara dinlenme ve hafta tatilleri gibi bilgiler işçilere anlaşılabilir ve erişilebilir bir şekilde duyurulmalıdır. İşveren zorunda kalmadıkça işçilerin vardiyalarını değiştiremez şayet zorunluluk hali varsa ve vardiyada bir değişikliğe gidilmesi gerekiyorsa bunu da önceden duyurmak zorundadır.

Ayrıca önceden duyurarak yaptığı bu değişiklikte de işçi en az 11 saat dinlendirilmek zorundadır. Daha açık ifade etmek gerekirse işçi 16:00-00:00 vardiyasında çalıştıysa işveren işçiyi 00:00-08:00 vardiyasına çağıramaz, çağırılsa bile işçinin gitme zorunluluğu yoktur çünkü 11 saat dinlenme hakkı vardır.

İşverenin önemli sorumluluklarından birisi de gece çalışması yapan karı-koca çalışanlarda ortaya çıkar. Şayet hem kadın hem erkek gece vardiyasında çalışıyorsa talep üzerine ikisinden birisi gece vardiyasında diğer gündüz vardiyasında çalışacak şekilde vardiyalar düzenlenebilir. Karı-kocanın bu haktan faydalanması için aynı iş yerinde çalışmalarına gerek yoktur. Birbirinden farklı işverenlere çalışıyor olsalar bile ikisi de gece vardiyasına aynı dönemlerde çağırılıyorlarsa kadın işçi kocasının çalıştığı gece vardiyasına denk gelmeyecek şekilde vardiya düzenlenmesini talep edebilir ve işveren bu talebi karşılamak zorundadır.

Ayrıca işveren işçiye vardiya değişikliğini dayatamaz. Şayet işveren önceden duyurulmuş ve onaylanmış vardiyayı değiştirme konusunda ısrarcı olursa ve işçi bunu kabul etmezse işçi 4857 sayılı İş Kanunu’na göre iş akdini haklı nedenle feshedebilir. Söz konusu vardiya değişikliği teklifinin işçi tarafından olumlu ya da olumsuz cevaplanma süresi 6 gündür. 6 gün içinde işçi bir cevap vermezse vardiya değişikliği teklifini reddetmiş sayılır.

Gece Çalışması Esas ve Usullerine Uymamanın Cezası Nedir?

İşçileri gece vardiyasında 7,5 saatten fazla çalıştırmanın ve postaları değiştirmemenin Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından 2023 yılı için belirlenen idari para cezası 9.302 TL’dir. 18 yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçileri çalıştırma yönetmeliğine aykırı hareket etmenin cezası da aynı tutardır.

Sürekli gece çalışması yaptırılması, ya da devamlı olarak bazı işçileri gece çalışmasında çalıştırılması durumunda işçi Ayrımcılık Tazminatı gibi tazminatlara hak kazanabilir. Ayrıca işverenin gece çalışması usullerine uygun hareket etmemesi durumunda işçi ihbar süresi bildirmeden haklı sebeple fesih yaparak işten ayrılabilir ve kıdem tazminatının yanında diğer haklarını da talep edebilir.