Hangi Ek Ödemeler Zorunludur

Çalışanları motive etmenin en etkili yollarından biri, ücret dışında ek ödemelerdir. Çalışana çalışması karşılığında ödenen ücretine ek olarak, birtakım ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik yapılan ödemeler/sağlanan imkânlar işçinin işine ve iş yerine olan bağını kuvvetlendiren unsurlardır. Peki, yasal mevzuatta işçiye zorunlu olarak yapılması gereken ödemeler neler? Hangi durumlarda işveren çalışana ek ödeme vermek zorundadır?

Mevzuatta Zorunlu Tutulan Ek Ödemeler

İşçilerin çalışma koşullarını düzenleyen 4857 sayılı İş Kanunu ve mevzuatında, işçilerin ücreti dışında işverenin ödemekle yükümlü olduğu bir ek ödeme bulunmuyor.

Mevcut yasalar devletçe belirlenmiş asgari ücret dışında hiçbir yan hak konusunda işverene yükümlülük vermemiştir. Mesela çok yaygın olarak sağlanan ek menfaatlerden olan, işçinin işe gidip gelirken yaptığı yol masrafları ile öğle tatilindeki yemek maliyeti işveren tarafından karşılanmak zorunda değildir. İş sözleşmesi yapılırken işçi ve işveren sadece ücret konusunda değil yan haklar konusunda da anlaşırlar. İş Kanunu bu konuda işçi ve işverenleri serbest bırakmıştır.

Bu konunun istisnası, işverenin gece vardiyasında çalışan kadın işçisinin ulaşımı hakkındadır. “Kadın Çalışanların Gece Postalarında Çalıştırılma Koşulları Hakkında Yönetmelik” gereği işveren kadın işçilerin gece vardiyasında toplu ulaşım aracı sıkıntısı varsa bu işçilere servis imkânı sağlayarak evden iş yerine, iş yerinden evine taşımakla yükümlüdür. (md.6)

Ayrıca belirtmek gerekir ki, yan hak niteliği taşımayan

• haftalık çalışma süresini aştığında hesaplanan “fazla süreli çalışma ücreti” ve “fazla çalışma ücreti” 
• “hafta tatili çalışması ücreti”
• “ulusal bayram ve genel tatil çalışması ücreti”
• İş arama izni süresinde çalıştırıldığında ödenmek zorunda olan “iş arama izni ücreti”

gibi ödemeler yasal olarak işçi hak ettiğinde ödenmek zorunda olan ödemelerdir.

Zorunlu Hale Gelen Ek Ödemeler

Ek menfaatler tamamen işçi ile işverenin anlaşmasına bırakılsa da, İş Kanunu’nun eşit davranma ilkesi gereği bazı haklar sözleşmede anlaşılmasa bile işçinin hakkı haline gelebilir. Örneğin, iş yerinde tüm işçilere yol parası ödeyen bir işveren, işe yeni başlayan işçisine de yol parası vermek zorundadır. Herhangi bir kritere dayanmadan veya esaslı bir nedeni olmadan diğer işçilere sağlanan bir hakkı o işçiye vermiyorsa “ayrımcılık” yapmış sayılır. Bu davranışı nedeniyle konu yargıya taşındığında işçiye tazminat ödemek zorunda kalabilir.

Ayrımcılık konusu derin ve her bir olayın kendi içinde değerlendirilmesi gereken bir konudur. Bir iş yerinde herkese 5. yılını doldurduğunda bir tam altın verildiğini varsayalım. Fakat sadece muhasebe departmanı çalışanlarına verilmiyor. Altın hakkı için belirlenen kriter genel olarak tüm işçilerin ulaşınca elde edebilecekleri bir kriter olduğu için işverenin 5. yılını dolduran muhasebe departmanı çalışanlarına da bu hakkı tanımak zorundadır. Fakat işverenin sadece satış yapanlara prim vermesi olağan bir durumdur. Satışla ilgisi olmayan bir departman çalışanının bu haktan yararlanmak istemesi mümkün değildir.

İşveren iş sözleşmesi yapılırken, her işçiyle ayrı ayrı ek ödemeler konusunda anlaşabilir. Ama genel uygulanan haklardan tüm işçilerin eşit şekilde yararlanmasını sağlamakla yükümlüdür.

Üst üste aynı periyotta işçiye ödenmeye başlanmış ek menfaatler de işçinin hakkı olmaya başlar. Örneğin 3 kez üst üste bayram harçlığı ödemesi almış işçilere, takip eden yıl aynı bayramda bayram harçlığı ödenmesi gerekir. Üst üste ikiden fazla yapılmış sabit ödemeler, işçinin hakkı haline gelir.

Yan Hakların Kaldırılması

İşçiye iş sözleşmesiyle ya da iş yeri geleneği olarak sağlanan bir ek menfaatin ortadan kaldırılması için işçinin de onayının alınması şarttır. İşveren tek taraflı olarak işçilere sağladığı haklardan vazgeçemez. Bu haktan yararlanan tüm işçilerin onay vermesi durumunda ek ödeme ortadan kaldırılabilir.

İşçinin haklarında azalmaya neden olacak değişikliklerde de işçinin onayının alınması gerekir. Fakat işçiye pozitif yönde yarar sağlayacak artışlar için onaya gerek yoktur.

Bu hakları sadece ücret ya da ayni yardım olarak düşünmeyelim. İzin, avans gibi işçiye verilen diğer haklar konusunda da aynı şey geçerlidir. Mesela bir iş yerinde herkese taşınma izni verilirken, bu iznin kaldırılmasını isteyen işveren çalışanlardan onay alarak bu değişikliği yapabilir.