Fazla Mesai Ödemeleri ve Ücret Niteliği

Kanun ve yönetmelik ile sınırları ve hesaplama detayları belirlenen fazla mesai kavramı çalışma hayatının önemli konularından biri olmakla birlikte sıklıkla davaya konu olarak örnek Yargıtay kararlarıyla sonuçlanmaktadır.

Fazla mesai; ülkenin genel yararları, işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle yapılabilir. Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yapılması için işçinin yazılı onayının bulunması gerekmektedir, ancak zorunlu nedenlerle veya olağanüstü durumlarda yapılan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma için bu onay aranmaz. İşverenin, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma sonucu çalışma saatlerini gösteren bir belge düzenleme, imzalı bir kopyasını da işçinin özlük dosyasında bulundurma yükümlülüğü bulunmaktadır.

Fazla çalışma süresi bir işçi için yılda 270 saati aşamamakla beraber bu sürelerin hesabında yarım saatten az olan süreler yarım saat, yarım saati aşan süreler ise bir saat olarak hesaplanır.

Fazla Mesai Hesaplaması ve Serbest Zaman İzni

Fazla mesai, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma olarak ikiye ayrılır;

Fazla çalışma, İş Kanunu’nda yazılı koşullar çerçevesinde haftalık 45 saati aşan çalışmaları,

Fazla sürelerle çalışma, haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda bu çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmaları ifade eder.

Bu ayrım neticesinde hesaplama da iki şekilde yapılmaktadır; fazla çalışmanın her bir saati için hesaplanacak ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen tutarının %50 yükseltilmesiyle ödenir. Fazla sürelerle çalışmalarda ise her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %25 yükseltilmesi şeklinde ödenir. Yer altında ve maden işlerinde çalışan işçilerde zorunlu nedenlerle ve olağanüstü hallerde haftalık 37,5 saati aşan fazla çalışmaların karşılığı %100 zamlı olarak ödenir.

Çalışanın hafta tatilinde yapmış olduğu çalışmaları fazla çalışma olarak değerlendirilir ve zamlı ücret hesaplaması aynı şekilde yapılır. Ulusal bayram ve genel tatil günlerinde ise yapılan fazla mesainin saat olarak süresinden bağımsız olarak çalışana +1 günlük daha ücret ödemesi yapılır.

Hafta tatili ve genel tatil gününün aynı güne denk gelerek çakışması halinde öncelikle çalışana yapmış olduğu mesai karşılığı +1 günlük ücret ödemesi hesaplanmalı, bu mesai ile haftalık 45 saati aşması durumunda ise ayrıca saatlik ücretinin 1,5 katı hesaplanarak ilgili ay bordrosunda ödenmelidir.

Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan çalışan, talep ederse işverene yazılı olarak başvurarak bu çalışmaları karşılığında zamlı ücret hesaplaması yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında 1 saat 30 dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında da 1 saat 15 dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. Çalışan önceden işverene yazılı olarak talebini ileterek 6 ay içerisinde serbest zaman iznini ücretinden herhangi bir kesinti yapılmadan kullanabilir.

Fazla Çalışma Yaptırılamayacak İşler ve İşçiler

Sağlık koşulları gerekçesiyle günde ancak 7,5 saat ve daha az çalışılması gereken işlerde, gece çalışmalarında ve yer ve su altında yapılan işlerde fazla çalışma yaptırılamaz.

Fazla çalışma yaptırılamayacak işçiler;

• 18 yaşını doldurmamış,
• Önceden yazılı bir beyan ile kabul etmiş olsalar dahi sağlığının elverişli olmadığını hekim raporu ile belgelenen,
• Gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren,
• Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan (fazla sürelerle çalışma dahil),
• Olağanüstü haller dışında yer altında maden işlerinde çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz.

Fazla Mesainin Ücret Niteliği

Fazla mesai özelliği itibariyle çalışana asıl ücretin ödemesinde olduğu gibi olduğu çalışma karşılığı verilmektedir. Ancak asıl ücretten farklı olarak bu ödeme türünde çalışanın normalden fazla çalışmasına eşdeğer şekilde ücreti de normalden farklı bir tutarda ödenmektedir.

Fazla çalışma ve fazla sürelerde çalışma veya direkt olarak fazla mesai adı altında bordroda gösterilen bu çalışmaların bedeli diğer ek ödemeler ile karıştırılmamalıdır. Fazla mesai ödemeleri asıl ücret gibi değerlendirilerek mutlak suretle tüm yasal kesintilere tabi olacak şekilde hak kazanıldığı ayda bordroya eklenmeli ve kurumlara prim ile vergi bildirimleri ilgili ayda yapılmalıdır.

Fazla mesainin bir ücret olması ve fazla çalışma karşılığında ortaya çıkarak düzenlilik arz etmeyecek şekilde ödenmesinden de kaynaklı olarak tazminat hesaplamalarında giydirilmiş ücrete dahil edilmemesi gerekmektedir.

Örnek:

Haftada 40 saat, aylık 15.000 ₺ brüt ücretle çalışan bir personelin ilgili haftada 10 saat fazla mesaisi bulunması halinde fazla mesai alacakları ne kadar olmalıdır?

• 40/6 x 30 = 200 saat aylık çalışma süresi
• 15.000/200 = 75 ₺ saatlik ücreti

• 75 x 5 x 1,25 = 468,75 ₺ fazla sürelerle çalışma karşılığı
• 75 x 5 x 1,5 = 562,50 ₺ fazla çalışma karşılığı

468,75 + 562,50 = 1031,25 ₺ fazla mesai ücreti karşılığı